تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه دکتر سید علی پایتختی اسکویی دکتر محمود بابازاده الله طبقچی اکبری

«زن و مطالعات خانواده» سال هشتم شماره سی و ششم تابستان 1396 ص ص: 29-44 تاریخ دریافت : 1396/2/31 تاریخ پذیرش: 1396/8/2 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه 1 دکتر سید علی پایتختی اسکویی 2 دکتر محمود بابازاده 3 الله طبقچی اکبری چکیده در این مقاله تأثیر متغیرهای مربوط به شاخصهای اقتصاد دانش بنیان به تفکیک مخارج آموزشی مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات مخارج تحقیق و توسعه متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه اختراعات و نوآوریهای ثبت شده صادرات با تکنولوژی باال و کیفیت مقررات بر اشتغال زنان برای 8 کشور منتخب درحال توسعه )ایران بلغارستان کلمبیا رومانی ترکیه مکزیک برزیل لیتوانی( طی دوره زمانی 2002 تا 2014 مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. برای برآورد اثرات متغیرها از تکنیک هم انباشتگی پانلی با رهیافت الگوی خودتوضیح با وقفههای گسترده استفاده شده است. نتایج برآوردها حاکی از آن است که تاثیر تمامی شاخصهای اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان مثبت میباشد. واژههای کلیدی: اقتصاد دانش بنیان اشتغال وقفههای گسترده کشورهای در حال توسعه تکنیک هم انباشتگی پانلی با توضیح خود الگوی 1. دانشیار و عضو هیأت علمی گروه اقتصاد واحد تبریز دانشگاه آزاد 2. استادیار و عضو هیأت علمی گروه اقتصاد واحد ارومیه دانشگاه آزاد 3. دانشجوی دکتری باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان واحد ارومیه دانشگاه آزاد اسالمی اسالمی تبریز ایران)نویسنده مسؤول( Paytakhti@iaut.ac.ir & Oskooe@yahoo.com اسالمی ارومیه ایران Babazadeh_ma@yahoo.com ارومیه ایران. Lalehtabaghchi@yahoo.com

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 30 مقدمه اهمیت ایجاد اشتغال در ایجاد ثبات اقتصادی جامعه موضوعی غیر قابل انکار است چراکه توجه هر چه بیشتر به موضوع اشتغال در جامعه میتواند منجر به افزایش سطح رفاه عمومی و توسعه همه جانبه در جامعه گردد)قلیپور 5(. 1393: در سالهای اخیر اشتغال زنان و مسایل مرتبط با آن نیز به عنوان یکی از حوزه های تحقیقاتی در جامعه شناسی روانشناسی اجتماعی مدیریت و اقتصاد مطرح شده است. نگرش نسبت به اشتغال زنان و توانایی های شغلی آنها معموال به عنوان مانع ورود زنان به بازار کار و نبود موفقیت آنها پس از ورود مطرح می شود )گروسی و قربان زاده 33(. 1386 درواقع یکی از مهم ترین معیارها جهت سنجش درجه توسعه یافتگی یک کشور میزان اهمیت و اعتباری است که زنان در آن کشور دارا میباشند. اکنون نگاه جهان بیشتر به سوی زنان معطوف شده است زیرا امروز برای تحقق توسعه اجتماعی تسریع فرایند توسعه اقتصادی و محقق شدن عدالت اجتماعی چنان چه به زن به عنوان نیروی فعال و سازنده نگریسته شود قطعا تاثیر بسیاری در روند توسعه و افزایش کمی و کیفی نیروی انسانی آن جامعه خواهد داشت. در بیانی نقش زنان در توسعه مستقیما به هدف توسعه اجتماعی و اقتصادی بستگی داشته و از این رو در تحول همه جوامع انسانی عاملی بنیادی محسوب میگردد )حسین آبادی و عبداللهی 1393(. از سوی دیگر در دنیای امروز شاهد تغییرات عمیق در اقتصاد کشورها هستیم. یکی از مهمترین تحوالت در جهان امروز بحث حرکت جوامع به سمت اقتصاد دانش بنیان است. بیتردید ماهیت مشاغل در این نوع اقتصاد با اقتصاد کشاورزی و صنعتی متفاوت خواهد بود. اقتصاد دانش بنیان از جمله عواملی است که در مباحث مربوط به اشتغال حائز اهمیت فراوانی میباشد و میتواند اثرات قابل توجهی را بر اشتغال به ویژه اشتغال زنان به همراه داشته باشد. چراکه شاخصهای اقتصاد دانش بنیان سطح تولید و درآمد جامعه به حد قابل توجهی ارتقا داده و زمینههای ایجاد فرصتهای شغلی جدید را به ویژه بر یا قشر زنان فراهم میکنند)ازغدی 1395(. سوالی اساسی مقاله حاضر این است که تأثیر اقتصاد دانشش بنیشان بشر اششتغال زنشان در کششورهای منتخب درحال توسعه چگونه است از آنجائیکه دراکثر مطالعات انجام گرفته در زمینه ارتباط بین اقتصشاد دانش بنیان با متغیرهای عمده کالن اقتصادی توجهی به متغیر زنشان بشه ویشژه در کششورهای منتخشب 1 با رهیافت الگوی خودتوضشیح بشا وقفشههشای درحال توسعه به ویژه در قالب تکنیک هم انباشتگی پانلی 1.Panel Cointegration

31 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه 1 نشده است لذا این مقاله تالش میکند تاثیر اقتصاد دانش بنیان را به عنوان عامل تأثیر گذار بر گسترده اشتغال زنان در 8 کشور منتخب درحال توسشعه طشی دورههشای زمشانی 2002 تشا 2014 بشه ششیوه هشم انباشتگی پانلی با رهیافت الگوی خودتوضیح با وقفههای گسترده مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. زنان نقش دوگانهای در برنامه ریزیهای اقتصادی ایفا میکنند زیرا از یک سو به عنوان عامل توسعه و از سوی دیگر به عنوان هدف توسعه یعنی ارتقاء شاخصهای نیروی انسانی مطرح میباشند. اشتغال و بیکاری از مهمترین مسائلی هستند که برای ایجاد جامعه مرفه باید مورد توجه قرار گیرند زیرا اولین شرط برای رشد و توسعه هر جامعهای ایجاد اشتغال است بنابراین در برنامه ریزیهای کالن اشتغال زنان از اهمیت چشمگیری برخوردار است)براتپور باجگیران و همکاران 1393(. اشتغال و اشتغال زایی یکی از مشکالت فراروی هر جامعه است و از آنجا که بیکاری معضالت عظیم اقتصادی و اجتماعی به همراه دارد لذا توجه به رفع این مشکل در رأس برنامههای اقتصادی دولت ها قراردارد. آنچه در این راستا مهم است اولویت بخشیدن برنامههای حمایتی دولتها برای جهت دهی به آن دسته از فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی است که نیل به این هدف را در کوتاه ترین زمان و کمترین هزینه میسر سازد. بر این اساس برنامههای اشتغال زایی و راههای کاهش بیکاری به ویژه در جمعیت زنان در فرآیندی کارشناسی شده که قابلیتهای اجرایی آن نیز شناخته شده باشد قابل عرضه خواهند بود)قلیپور 3(. 1393: از اینرو در دو دهه گذشته موقعیت زنان از نظر تحصیآل اشتغال و پایگاه اجتماعی- اقتصادی فراتر رفته و به دستیابی آنان در کنترل منابع و قدرت تصمیم گیری در خانواده انجامیده است)باقری و همکاران 247(. 1388: در بین عوامل تأثیر گذار بر اشتغال نقش اقتصاد دانش بنیان حائز اهمیت فراوانی میباشد. اقتصاد دانش بنیان واژهای است که اشاره به استفاده از مدیریت و مهندسی دانش برای ایجاد مزایای اقتصادی دارد. کسب مزیت رقابتی در اقتصاد دانش بنیان توسط سازمانها مستلزم بهره برداری آنها از دانش مورد نیاز است در اقتصاد دانش بنیان داراییهای نامشهود شامل دانش غیررسمی نهفته در ساختارها و سیستمهای متعلق به سازمان گروههای کاری از جمله جماعات حرفه پیشه و شبکههای نوآوری و شایستگی ها و مهارتهای مربوط به وظایف کاری هستند که منبع مهمی برای خلق ارزش به شمار میروند. توسعه و رشد این اقتصاد مستلزم بهینه سازی همزمان مجموعه سیاستهای صنعتی سیاستهای توسعه علوم پایه و سیاستهای توسعه فناوری است. بنابراین تاکید اقتصاد دانش بنیان فقط تولید و توزیع اطالعات و دانش نیست بلکه نکته مهم به کارگیری آنها است یعنی استفاده موثر و به کارگیری انواع مختلف دانش در تمام فعالیتهای بخشهای اقتصادی)رسپا و ارت 2011(. 2 توجه به نقش دانش در اقتصاد موضوع جدیدی نیست و در نظریات اقتصادی گذشته نیز دانش همواره عامل مهمی در نظریات مربوط به مباحث انسانی بوده و فناوری دانش بر توسعه بخشهای اقتصادی به ویژه بخش اشتغال تأثیر داشته است. 1.Auto Regressive Distributed Lag (ARDL) 2. Raspe & Oort

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 32 1 در قرن هیجدهم به نقش تخصص در تولید و اقتصاد توجه داشته و فردریک در این مورد آدام اسمیت 2 تأکید میکند که خلق و توزیع دانش به بهبود کارایی اشتغال در اقتصاد کمک شایان توجهی لیست 6 به نقش ابداع و نوآوری در پویایی اقتصاد 5 گودین میکند. طرفداران شومپیتر 3 نظریه هیرشمن 4 گالبرایت 8 نیز با ارائه نظریه جدید در زمینه سرمایه انسانی برای علم و دانش 7 و گروسمن توجه خاصی داشته و رومر در ارتقای اشتغال نقش عمدهای قائل میشوند)معمارنژاد 108(. 1384: کشورهای در حال توسعه به سبب شرایط ویژه اقتصادی سیاسی و اجتماعی که در طی سالیان گذشته با آن مواجه بوده اند و نیز به دلیل دارا بودن موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود جزو آن دسته از کشورهایی هستند که اقتصاد دانش بنیان میتواند نقش ویژه و مهمی را در تاثیرگذاری بر اشتغال زنان داشته باشد. در مقاله حاضر اقتصاد دانش بنیان از طریق متغیرهای مخارج آموزشی مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات مخارج تحقیق و توسعه متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه اختراعات و نوآوریهای ثبت شده صادرات با تکنولوژی باال و کیفیت مقررات مورد بررسی قرار گرفته است)بانک جهانی 9 2017( که برای تحلیل بیشتر تأثیر تک تک مولفههای اقتصاد دانش بنیان را بر اشتغال مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد: -مخارج آموزشی در مبحث اشتغال و در بحث آموزش به عنوان یکی از عوامل بسط دهنده بازار نیروی کار موضوع اصلی به جای کمیت بر سر کیفیت مخارج آموزشی و لذا تربیت نیروهای کار تحصیلکرده و ماهر است. تفاوت بین 10 کیفیت نیروی کار دارای چنان اهمیتی است که به قول بعضی اقتصاددانان نظیر کوزنتس سطح توسعه کشورها را میتوان با تفاوت در کیفیت نیروی کار در این کشورها توجیه کرد. کوزنتس معتقد است که سرمایه اصلی یک کشور توسعه یافته ابزار و ادوات صنعتی آن کشور نیست بلکه ظرفیت تکنیکی و کاردانی نیروی کار آن کشور است )همان نیروهای کار تحصیلکرده و ماهر به واسطه مخارج آموزشی( که میتواند انگیزه سرمایه گذاریهای بیشتر را فراهم کرد و زمینه ساز جذب نیروهای کار تحصیلکرده و ماهرتر شود که همین أمر نیز میتواند زمینههای اشتغال بیشتر را در جوامع فراهم سازد. 1. Adam smith 2. Fridrich list 3.Shumpeter 4.Hirschman 5.Galbrith 6.Goodwin 7.Roomer 8.Grossman 9.World Bank 10.Simon kuznets

33 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه چراکه اعتقاد بر این است که چنین نیروی کاری میتواند موجبات رشد و توسعه سازمانها را به واسطه افزایش بهرهوری سطح درآمد و رفاه باالتر فراهم سازد)وزیری 1357(. -مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات در خصوص تاثیر فناوری اطالعات و ارتباطات و افزایش هزینههای سرمایه گذاری مربشوط بشه ایشن فناوری بر اشتغال دو نگرش وجود دارد: 1( نگرش اول به ایجاد مشاغل جدید در عرصه فناوری اطالعات و ارتباطات توجه دارد و ایجاد مشاغل در این حوزه را نوید بخش رشد اشتغال میداند. براساس این دیدگاه فناوری اطالعات زمینهساز ایجاد فرصتهای شغلی جدیدی خواهد بود که بر نرخ اشتغال میافزاید. به عنوان مثال مشاغلی همانند برنامه نویس وب برنامه بانک اطالعاتی برنامه نویس سایت کارشناس امنیت اطالعات و مدیر شبکه. دربیانی با افزایش سرمایه گذاری در زمینه فناوری اطالعات و ارتباطات تمام حوزههای کاری قادر خواهند بود با ارائه محصوالت توانمندیها و آگهی استخدام خود در سایت ها انگیزههای اشتغال بیشتر را به ویژه در قشر جوان تحصیلکرده ایجاد نمایند. 2( نگرش دوم که ارتقای نقش ماشینها و سیستمهای کامپیوتری در کسب وکار را مطرح میکند معتقد است که چنین حرکتی حذف تدریجی جایگاه انسان در مشاغل موجود و نتیجتا کاهش فرصتهای شغلی را به دنبال دارد )عمادزاده و همکاران 1385(. -مخارج تحقیق و توسعه مخارج تحقیق و توسعه میتواند تأثیر مثبتی بر اشتغال داشته باشد. به واسطه مخارج تحقیق و توسعه میتوان شاهد رشد فناوری کاهش هزینههای تولیدی افزایش کیفیت تولیدی و خدماتی افزایش بهره وری بهبود وضعیت صادرات افزایش تزریق ارز به جامعه و لذا رشد اقتصادی و افزایش درآمدها و ثروت کشور بود که به تبع آن نیز میتوان شاهد بسط فضاهای کاری و شغلی جدیدتری بود که افزایش تقاضا برای نیروهای کار ماهر را بدنبال خواد داشت )افزایش اشتغال( )ربیعی 35(. 1387: -متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه با بکارگیری سرمایههای انسانی متخصص در زمینه تحقیق و توسعه )با توجه به موجودی دانش( درواقع دانش جدیدی تولید شده و طرحهای جدیدی به فعالین در بازارها ارائه میشود. با شوکهای نیرویهای کار متخصص به ویژه نیرویهیا کار جوان سطوح درآمدی ارتقا یافته حجم پسانداز و ثروت جامعه افزایش یافته و انگیزه سرمایه گذاری در زمینه فرصتهای شغلی جدیدتر فراهم میشود )زو و هانگ 2012(. 1 1. Zhu & Huang

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 34 -اختراعات و نوآوریهای ثبت شده اختراعات و نوآوریهای ثبت شده میتواند نقش بالقوهای را در زمینه فرآیند توسعه بازار نیروی کار و گسترش اشتغال ایفا کند که در این زمینه میتوان به معاهدات سازمانهای بین المللی همچون معاهده 1 اشاره نمود: استراسبورگ 1- پیشرفت و بهروزی سازمان ها متکی بر استعداد بشر در جهت آفرینشهای جدید در حوزههای تکنولوژی و فرهنگ است. 2- حمایت قانونی از آفرینش جدید باعث ترغیب صرف سرمایههای اضافی و به تبع آن منتهی به نوآوریهای بیشتر میشود. 3- ارتقا و حمایت از اختراعات نوآوری ها باعث شتاب آهنگ توسعه بخش مالی شده صنایع و مشاغل جدید به وجود میآید لذا مالکیت و لذت زندگی باال میرود)آیشیدا 2014(. 2 -صادرات با تکنولوژی باال صادرات با تکنولوژی باال میتواند تأثیر مثبت قابل مالحظهای بر بازار نیروی کار داشته باشد که دلیل این أمر کامال واضح و آشکار است. چراکه صادرات با تکنولوژی باال از طریق افزایش ارز آوری و ارتقای درآمد میتواند با ارتقای فضاهای مالی انگیزه سرمایه گذاریهای بیشتر را فراهم کند و لذا زمینه ساز ارتقای فضاهای کسب و کار و گسترش اشتغال در جامعه گردد)آیشیدا 2014(. 3 -کیفیت مقررات عدم اجرای دقیق و تدوین نامناسب مقررات سبب میشود فعاالن اقتصادی دچار نوعی سردرگمی حاصل از این مقررات شوند و در محیطی نامناسب از فضای کسب و کار قرار گیرند که میتواند کارفرمایان و شاغالن بسیاری را با مشکالتی بیش از پیش مواجه سازد. همچنین عدم تدوین مقررات با کیفیت و شفاف از طریق خروج سرمایههای داخلی باعث کاهش فعالیتهای تولیدی و افزایش بیکاری در جامعه میشود لذا با اجرای دقیق و تدوین مناسب مقررات )کیفیت مقررات( میتوان انتظار آیندهای روشن را برای بازار نیروی کار داشت)سامانتا و روی 2009(. 4 ازغدی )1395( به بررسی تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال کشورهای عضو اوپک با استفاده از رگرسیون مبتنی بر دادههای تابلویی طی دوره زمانی 2000 تا 2013 پرداخت. به این منظور از 1.Strasbourg 2.Ishida 3.Ishida 4.Samanta & Roy

35 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه شاخصهای اقتصاد دانایی )شاخص رژیمهای اقتصادی و نهادی ابداعات و نوآوری فناوری اطالعات و ارتباطات و آموزش( که توسط بانک جهانی منتشر شده و نشان دهنده درجه دانش محور بودن کشورها میباشد استفاده شد. نتایج بررسیها نشان داد که شاخصهای اقتصاد دانایی )KEI( شامل شاخصهای آموزش و وجود رژیم اقتصادی و نهادی مناسب باعث بهبود شرایط اشتغال نیروی کار و شاخصهای سیستم پویای ابداعات و نوآوری و زیرساخت فناوری اطالعات و ارتباطات موجب کاهش تعداد شاغلین کشور میشود. بهبودی و همکاران )1394( به بررسی چگونگی اثرگذاری ابعاد اقتصاد دانش بنیان بر رشد تولیدات در اقتصاد ایران در چارچوب مدلهای متعارف رشد اقتصادی پرداختند. به لحاظ روششناسی در پژوهش حاضر با استفاده از دادههای سری زمانی اقتصاد ایران در طول دوره زمانی 1353-91 که از اطالعات و دادههای بانک مرکزی استخراج گردید نقش شاخصهای اقتصاد دانش بنیان شامل آموزش و منابع انسانی زیر ساخت اطالعات و ارتباطات موجودی سرمایه و درجه باز بودن تجاری بر رشد تولیدات با 2 مورد آزمون تجربی قرار گرفت. بر 1 و الگوریتم کرم شب تاب بهرهگیری از الگوریتم جستجوی گرانشی اساس یافتههای پژوهش روابط مفروض در فرضیههای پژوهش شامل اثرات مثبت اقتصاد دانش و ابعاد آن در رشد تولیدات داخلی اقتصادی مورد پذیرش واقع شد. مهربانی و همکاران )1393( به بررسی اثر و رابطه بین اقتصاد دانشبنیان و بهرهوری کل عوامل تولید پرداختند. این مقاله با بهکارگیری روش اقتصاد سنجی پانل دیتا در نمونهایی متشکل از ایران و برخی کشورهای توسعه یافته نوظهور و در حال توسعه در دوره زمانی 1995 تا 2012 انجام شد. نتایج نشان داد که اقتصاد دانشبنیان در ایران در مقایسه با کشورهای نمونه وضعیت مطلوبی ندارد. افزون بر این رابطه مثبت و معناداری بین تقویت اقتصاد دانشبنیان و بهرهوری کل عوامل تولید وجود داشت. از سوی دیگر بررسی رابطه علیت نشان از وجود یک رابطه علیت یکطرفه ( زا اقتصاد د شان بنیان به بهرهوری( داشت. میرانی و همکاران )1393( به بررسی اثرات ابعاد اقتصاد دانش بنیان بر رشد تولیدات در ایران پرداختند. به لحاظ روش شناسی در پژوهش حاضر با استفاده از داده های سری زمانی ساالنه اقتصاد ایران در طول دوره زمانی 1353-1389 که از اطالعات و داده های بانک مرکزی استخراج گردید نقش شاخص های اقتصاد دانش بنیان شامل آموزش و منابع انسانی زیر ساخت اطالعات و ارتباطات موجودی سرمایه و درجه باز بودن تجاری بر رشد تولیدات با بهره گیری از مدل های اقتصادسنجی هم انباشتگی مورد آزمون تجربی قرار گرفت. بر اساس یافته های پژوهش روابط مفروض در فرضیه های 1.GSA 2. FA

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 36 پژوهش شامل اثرات مثبت اقتصاد دانشی و ابعاد آن در رشد تولیدات داخلی با درنظرگرفتن متغیر مداخله گر تحریم های اقتصادی مورد پذیرش واقع شد. محمودی و محمودی )1390( به بررسی تاثیر اقتصاد دانش بنیان )به واسطه فناوری اطالعات و ارتباطات( بر اشتغال بخش خدمات در ایران پرداختند و تابع تقاضای نیروی کار را با روش خودتوضیح با وقفههای گسترده برای دوره )1385-1350( تخمین زدند. نتایج مطالعه حاکی از اثر مثبت و معنادار فناوری اطالعات و ارتباطات بر اشتغال بخش خدمات است و این نتیجه نشان دهنده اهمیت توجه به فناوری اطالعات و ارتباطات و تالش در جهت گسترش و افزایش ضریب نفوذ فاوا در کشور برای کمک به حل مشکل بیکاری بود. در خصوص سرمایه انسانی نیز نتایج نشان دهنده اثر مثبت این متغیر بر اشتغال بود. )2015( 1 به بررسی تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر جریان رشد اقتصادی 14 کشور گایکی و اسیفواح منتخب جنوب صحرای آفریقا طی سالهای 2000 تا 2012 پرداختند. این مطالعه با بهره گیری از تکنیک دادههای پانلی با رویکرد حداقل مربعات معمولی صورت گرفت و براساس نتایج تخمینی رابطه مثبتی و معنی داری در طی دورههای زمانی مورد بررسی حاصل شد. )2014( 2 به بررسی تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر عملکرد بخشهای مالی در 53 کشور منتخب آسونگو آفریقایی طی دورههای زمانی 1996 تا 2010 پرداخت. شاخصهای بخش مالی نیز در قالب متغیرهای نسبت سپردههای بانکی بر تولید ناخالص داخلی نسبت مابع التفاوت سپردههای مالی منهای سپردههای بانکی بر تولید ناخالص داخلی نسبت مابع التفاوت عرضه پول منهای سپردههای مالی بر تولید ناخالص داخلی و نسبت مابع التفاوت عرضه پول منهای بدهیهای بانکی بر تولید ناخالص داخلی نسبت سپردههای بانکی بر عرضه پول نسبت مابع التفاوت سپردههای مالی منهای سپردههای بانکی بر عرضه پول نسبت مابع التفاوت عرضه پول منهای سپردههای مالی بر عرضه پول و نسبت مابع التفاوت عرضه پول منهای بدهیهای بانکی بر عرضه پول در مدل وارد شدند. این مطالعه با بهره گیری از تکنیک دادههای پانلی انجام شد و براساس نتایج حاصله شاخصهای آموزش نوآوری و فناوری اطالعات دارای تأثیر مثبت بودند ولی رژیمهای نهادی دارای تأثیرات منفی و مثبت بودند. )2014( 3 به بررسی تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر رشد اشتغال پرداختند. این مطالعه با چیکا و دوآرته بهره گیری از دادههای مناطق شهری بارسلونا انجام شد و دورههای زمانی 1991 تا 2001 و 2007 تا 2010 به تفکیک مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. جهت بررسی این رابطه از تحلیل رگرسیونی بهره گرفته شد و در نهایت براساس نتایج حاصله اثرات مثبت و منفی قابل توجهی طی دورههای زمانی 1. Gyekye & Oseifuah 2. Asongu 3. Chica & Duarte

37 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه حاصل شد. بطوریکه شاخصهای اقتصاد دانش بنیان طی دوره زمانی 1991 تا 2001 دارای تأثیر منفی بر اشتغال بودند و طی دوره زمانی 2007 تا 2010 دارای تأثیر مثبت بر اشتغال بودند. )2013( 1 به بررسی تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر جریان تولید ناخالص داخلی پرداختند. واسیل و کاملیا این مطالعه برای کشورهای منتخب درحال توسعه اتحادیه اروپا در طی دورههای زمانی 2000 تا 2011 صورت گرفت. جهت برآورد اثرات شاخصهای اقتصاد دانش بنیان از تکنیک دادههای پانلی با رهیافت حداقل مربعات معمولی استفاده شد و براساس نتایج رگرسیونی اکثر شاخصهای اقتصاد دانش بنیان دارای تأثیرات مثبتی بر تولید ناخالص داخلی بودند. )2012( 2 به بررسی تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان پرداختند. این مطالعه ابراهیم و همکاران با بهره گیری از دادههای ساالنه کشور ترکیه در طی دورههای زمانی 2004 تا 2011 انجام شد. اشتغال در این پژوهش در قالب سه بخش کشاورزی صنعت و خدمات مورد بررسی قرار گرفت و براساس شاخص اقتصاد دانش بنیان )فناوری اطالعات و ارتباطات( اشتغال به ترتیب سه بخش 1( کشاورزی 2( خدمات و 3( صنعت رتبه بندی شد. ابزار و روش 3 )ایشران در این مقاله تاثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان برای 8 کشور منتخب درحشال توسشعه بلغارستان کلمبیا رومانی ترکیه مکزیک برزیل لیتوانی( طی دوره زمانی 2002 تا 2014 مورد مطالعشه 4 با رهیافت الگوی خودتوضشیح قرار گرفته و برای برآورد اثرات متغیرها نیز از تکنیک هم انباشتگی پانلی 5 استفاده مشیششود. مشدل مشورد بررسشی در ایشن مقالشه بشا الهشام از مقالشه چیکشا و با وقفههای گسترده دوآرته )2014( 6 مبانی نظری و مطالعات تجربی صورت گرفته به صورت زیر معرفی میشود: LnEM it = α 0 + α 1LnEE it + α 2LnICTE it + α 3LnRDE it + α 4LnRRD it + α 5LnPA it + α 6LnHX it + α 7LnRQ it + ε it )1( : EM بیانگر اشتغال زنان میباشد که با لحاظ تعداد کل زنان شاغل در مدل وارد میشود. شاخصهای اقتصاد دانش بنیان )بانک جهانی 2017( 7 عبارتند از: : EE مخارج آموزشی 1.Vasile & Camelia 2.İbrahim et al 3.الزم به ذکر است که کشورهای مذبور همگی در حیطه کشورهای درحال توسعه بودند و داده های مدل برای این کشورها در دسترس بود. 4.Panel Cointegration 5.Auto Regressive Distributed Lag (ARDL) 6.Chica & Duarte 7.World Bank

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 38 : ICTE مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات : RDE مخارج تحقیق و توسعه : RRD متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه : PA اختراعات و نوآوریهای ثبت شده : HX صادرات با تکنولوژی باال : RQ کیفیت مقررات : Ln بیانگر لگاریتم طبیعی میباشد. : ε جمله خطای تصادفی است. 1 استخراج شده اند. دادههای مربوط به تمامی متغیرهای مورد بررسی نیز از وب سایت بانک جهانی کلیه تجزیه و تحلیلهای مربوطه نیز در نرم افزار Eviews9.5 صورت گرفته است. یافتهها 2 استفاده شده است که خالصه نتایج این به منظور بررسی مانایی متغیرها از آزمون لوین لین و چو آزمون در جدول )1( ارائه شده است. در حالت با عرض از مبدأ و روند )با یکبار تفاضل گیری( - جدول شماره 1 : نتایج آزمون ریشه واحد در حالت با عرض از مبدأ و روند )در سطح( )-5/0743( )-6/4531( 0/0012 )-2/4719( 0/0023 )-3/6721( 0/0461 )-4/9659( 0/6832 )1/4793( )-2/5982( 0/0001 متغیر LnEM LnEE LnICTE LnRDE LnRRD LnPA LnHX LnRQ - - - - 0/0019 )-8/5872( - - 1.World Bank 2.Levin, Lin & Chu (LLC)

39 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه )-5/8946( همانطور که از نتایج جدول )1( قابل مشاهده میباشد متغیر اختراعات و نوآوریهای ثبت شده دارای ریشه واحد بوده و با یکبار تفاضل گیری به حالت مانا در می آید لذا انباشته از درجه یک میباشد ))1(I( اما متغیرهای اشتغال زنان مخارج آموزشی مخارج تحقیق و توسعه مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه صادرات با تکنولوژی باال و کیفیت مقررات در سطح مانا بوده و لذا انباشته از درجه صفر میباشند ))0(I( لذا شرط استفاده از روش خودتوضیح با وقفههای گسترده مهیا است. 1 پس از انجام آزمون ریشه واحد جهت تعیین نوع مدل به لحاظ اثرات ثابت تصادفی یا حالت تلفیقی به آزمونهای آماری مربوطه انجام میگیرد. براساس نتایج جدول )2( در همه کشورهای مورد مطالعه فرضیه صفر مبنی بر برابری عرض از مبداها را نمی توان پذیرفت و بایستی عرض از مبداء های مختلفی را در برآورد لحاظ نمود. درنتیجه میتوان از روش پانل جهت برآورد استفاده کرد. نتایج آزمون هاسمن در جدول شماره )3( نیز رد فرضیه صفر استفاده از روش تصادفی را نشان میدهد که این به مفهوم استفاده از روش اثرات ثابت در تخمین مدل است. جدول شماره 2: نتایج آزمون اثرات ثابت درجه آزادی آماره آزمون آزمون اثرات Prob Section F- Cross Cross-section Chi-square 8/8706 55/0438 )7,89( 7 جدول شماره 3 : نتایج آزمون هاسمن درجه آزادی آماره آزمون آزمون اثرات Prob Cross-section random 62/0942 7 نتایج حاصل از تخمین مدل در جدول )4( را میتوان به صورت زیر خالصه نمود: - مخارج آموزشی در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان دارد و در سطح یک درصد معنی دار میباشد. - مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبت بر اشتغال زنان دارد و در سطح یک درصد معنی دار میباشد. - مخارج تحقیق و توسعه در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان دارد و در سطح یک درصد معنی دار میباشد. 1.Pooled Data

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 40 - متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان در سطح معنی داری یک درصد دارد. - اختراعات و نوآوریهای ثبت شده در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان دارد و در سطح یک درصد معنی دار میباشد. - صادرات با تکنولوژی باال در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان در سطح معنیداری یک درصد دارد. - درنهایت کیفیت مقررات در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان دارد و در سطح یک درصد معنی دار میباشد. - ضریب تصحیح خطای مدل نیز کوچکتر از یک و از نظر آماری معنی دار میباشد. منفی بودن آن حاکی از این است که هر عدم تعادلی در الگو در بلندمدت به سمت تعادل حرکت میکند. ضریب تصحیح خطای مدل برابر 0/49- میباشد که نشان میدهد در هر سال 49 درصد از عدم تعادل در لگاریتم اشتغال زنان تعدیل میشود. جدول شماره 4 : نتایج حاصل از تخمین مدل انحراف معیار ضریب متغیرها LnEE LnICTE LnRDE LnRRD LnPA LnHX LnRQ COINTEQ D(LnEE) D(LnICTE) D(LnRDE) D(LnRRD) D(LnPA) D(LnHX) D(LnRQ) C 0/0585 0/0841 0/0845 0/0576 0/0189 0/1135 0/2434 0/0415 0/0479 0 /1142 0 /0802 0 /1596 0 /0229 0/1483 0/1786 4/1569 تخمین بلندمدت 0/2595 0/2613 0/3446 0/2845 0/0760 0/3765 0/8807 تخمین کوتاه مدت -0/4971 0/2297 0 /3178 0 /2612 0 /5014 0 /1987 0/3959 0/5936 29/9116 آماره t 4/4335 3/1072 4/0754 4/9348 4/0162 3/3179 3/6185-11/9747 4/7954 2 /7818 3 /2566 3 /1403 4 /7302 2/6691 3/3234 7/1955 Prob 0/0001 0/0001 0/0012 0/0005 0 /0064 0 /0015 0 /0021 0 /0000 0/0079 0/0010

41 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه بحث و نتیجه گیری هدف این مقاله بررسی تأثیر شاخصهای اقتصاد دانش بنیان )مخارج آموزشی مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات مخارج تحقیق و توسعه متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه اختراعات و نوآوریهای ثبت شده صادرات با تکنولوژی باال و کیفیت مقررات( بر اشتغال زنان در 8 کشور منتخب درحال توسعه بود که جهت نیل به این منظور دورههای زمانی 2002 تا 2014 به شیوه هم انباشتگی پانلی با رهیافت الگوی خودتوضیح با وقفههای گسترده مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از برآوردهای صورت گرفته نیز نشان داد که شاخصهای اقتصاد دانش بنیان در کوتاه مدت و بلندمدت تأثیر مثبتی بر اشتغال زنان دارند. نتایج بدست آمده بیانگر آن است که یافتههای پژوهش حاضر با مطالعات ازغدی )1395( و چیکا و دوآرته )2014( 1 تا حدی همخوانی دارد و در برخی موراد نیز تناقض هایی وجود داشت. بطوریکه در مطالعه ازغدی شاخصهای آموزش و وجود رژیم اقتصادی و نهادی مناسب باعث بهبود شرایط اشتغال نیروی کار داشت و شاخصهای سیستم پویای ابداعات و نوآوری و زیرساخت فناوری اطالعات و ارتباطات موجب کاهش تعداد شاغلین کشور شده بود. در مطالعه چیکا و دوآرته نیز اثرات مثبت و منفی قابل توجهی طی دورههای زمانی مورد وجود داشت. بطوریکه شاخصهای اقتصاد دانش بنیان طی دوره زمانی 1991 تا 2001 دارای تأثیر منفی بر اشتغال بودند و طی دوره زمانی 2007 تا 2010 دارای تأثیر مثبت بر اشتغال بودند ولی نتیجه پژوهش حاضر با نتایج مطالعه محمودی و محمودی )1390( کامل سازگار بود چراکه در مطالعه محمودی و محمودی شاخص اقتصاد دانش بنیان )فناوری اطالعات و ارتباطات( تأثیر مثبتی بر اشتغال داشت. حال با توجه به یافتههای حاصله پیشنهادات به شرح ذیل ارائه میشوند: - با توجه به رابطه مثبت بین مخارج آموزشی با اشتغال زنان ضروری به نظر میرسد که در طراحی سیاستهای مربوط به بازای نیروی کار به گسترش سرمایه گذاری در بخش آموزش توجه شود به ویژه ایجاد مراکز آموزشی با امکانات و خدمات مناسب بهویژه در مناطق محروم میتواند نقش بالقوه تری را ایفا کند لذا افزایش سرمایه گذاریهای آموزشی از جانب دولتها پیشنهاد میشود. - با توجه به رابطه مثبت بین مخارج فناوری اطالعات و ارتباطات با اشتغال زنان گسترش زمینههای هزینههای سرمایه گذاری در تکنولوژیهای فناوری اطالعات و ارتباطات توصیه میشود. - با توجه به رابطه مثبت بین مخارج تحقیق و توسعه با اشتغال زنان برای دستیابی به سطوح اشتغال باالتر بهتر است در بخش هزینههای تحقیق و توسعه به ویژه در بعد هزینههای آموزش عالی سرمایه گذاریهای بیشتری صورت گیرد. چرا که هزینههای آموزش عالی سهم قابل توجهی را در سبد هزینههای تحقیق و توسعه دارند. 1.Chica & Duarte

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 42 - با توجه به رابطه مثبت بین متخصصین در فعالیتهای تحقیق و توسعه با اشتغال زنان بهتر است که زمینههای افزایش متخصصین تحقیق و توسعه و زمینههای جذب چنین نیروهای کاری را در جوامع مورد بررسی هموارتر نمود. بدون شک واحدهای تحقیق و توسعه و متخصصین مربوط در این سازمان ها به عنوان قلب تپنده سازمان با زمینه سازی و ایجاد فضای مناسب در برانگیختن و بروز خال قیت و نوآوری سازمانی ادامه فعالیت موثر و هدفمند را میسر میسازند. - با در نظرگرفتن رابطه مثبت بین اختراعات و نوآوریهای ثبت شده با اشتغال زنان بهتر است دولت ها زمینههای گسترش حمایت از اختراعات را فراهم سازند که در این بین شرکتهای دانش بنیان و مراکز دانشگاهی به نوعی میتوانند با تأمین هزینههای اولیه و نهایی اختراعات نقش بالقوهای را ارتقای اشتغال ایفا کنند. - با توجه به رابطه مثبت بین کیفیت مقررات با اشتغال زنان پیشنهاد میشود که دولت هادر کشورهای درحال توسعه با حذف قوانین دست و پاگیر خصوصا قوانین اجرایی زمینههای افزایش اشتغال را فراهم سازند. چراکه قوانین دست و پاگیر موجود در کشورهای درحال توسعه بسیاری از فرصتهای شغلی را در کشورهای درحال توسعه محدود کرده است. - با توجه به رابطه مثبت بین صادرات با تکنولوژی باال با اشتغال زنان توصیه می شود که دولتها در برنامه های میان مدت و بلندمدت توسعه صنایع خود را مبتنی بر صنایع با تکنولوژی باال بنا کنند که برای نیل به این منظور برنامه های حمایتی و ابزارهای مناسب حمایتی را با توجه به مطالعات تطبیقی انجام شده در دستور کار خود قرار دهند. References Asongu, S. A. (2014). Knowledge Economy and Financial Sector Competition in African Countries. MPRA Paper, 57385. Azgadi, H. (2016). The Impact of Indicators of Knowledge Based Economy on Employment of OPEC Countries. Master's Thesis, Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad, (In Persian). Bagheri, M., Moltafet, H., & Sharifian, H. (2009). A Study on Women Employment and its Effect on Power Pyramid in Families. Journal of Family Research, 18, 247-262, (In Persian). Bartpoure Bajgiran, S. D., Rezayiye Borun, M., & Sadrifard, A. (2014). The Impact of Labor Force Indicators (Employment and Unemployment) on Sustainable Development. 2nd international congress of structure, architecture and urban development, (In Persian).

43 تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر اشتغال زنان در کشورهای منتخب درحال توسعه Behbudi, D., Mirani, N., & moharamjoudi, N. (2016). Investigation The effect of Dimension of The Knowledge-Based Economy (KBE) on Output Growth in Iran by Using Gravitational Search Algorithm and Firefly Algorithm. Journal of Economic Development Policy, 8, 65-93, (In Persian). Chica, J. E., & Duarte, C. M. (2014). Analysing The Effects Of Knowledge Economy Externalities In Metropolitan Employment Growth. Kcws, 1, 16-24. Emadzadeh M.,Shahnazi, R. A., Babaki, R. A., Mohammadzadeh, A. (2006). The Effect of ICT on Employment. Tahghighat-e-Eghtesadi, 75, 197-221, (In Persian). İbrahim, A., Eda, D., & İsmail, T. (2012). Knowledge Economy And Effect On Women S Employment In Turkey. 3rd International Symposium on Sustainable Development. Garousi, S., & Ghorbanzadeh, R. (2008). Survey on Certain Effective Factors on Job Satisfaction and Possible Career Progression among Women (Case Study: Kerman City). Quarterly the Journal of Womens' Studies Journal of Scientific and Research on Womens Studies, 3, 33-55, (In Persian). Gholipour, Y. (2015). The Impact of Globalization on Employment in Selected Developing Countries. Master's Thesis, Tabriz: Islamic Azad University, (In Persian). Gyekye, A. B., & Oseifuah, E. K. (2015). Knowledge and economic growth: a comparative analysis of three regional blocks in sub-saharan Africa. Environmental Economics, 6, 196-208. Hossein Abadi, F., & Abdollahi, F. (2014). Women's Employment and Its Role in Country,s Development. First National Congress of Religious Thought and Research, (In Persian). Ishida, H. (2014). The effect of ICT development on economic growth and energy consumption in Japan. Telematics and Informatics, 32, 79 88. Mahmoodi, M., & Mahmoodi, E. (2011). The Effects of ICT on Employment of Service Sector in Iran. Quarterly Journal of Economic Research and Policies, 58, 213-236, (In Persian). Memarnezhad, A. (2005). Knowledge Based Economy: Requirements, Indicators, Iran's Situation, Challenges and Solutions. Journal of New Economy and Commerce, 1, 83-108, (In Persian).

زن و مطالعات خانواده شماره 36 - تابستان 96 44 Mehrabani, F., Ghobadi, S., & Rezaeeyan, A. (2014). Investigation of the mutual effect of knowledge-based economy and TFP and their relationship: Case study on developed, emerging and developing countries. Journal of Economic Literature, 21, 125-160, (In Persian). Mirani, N., Shikhesmaeili, S.,,Mirani, V. (2014). Investigating the Effect of Dimension of the Knowledge Economy on the Output Growth in Iran. Quarterly Journal of Industrial Management, 9, 77-90, (In Persian). Rabiei, N. (2008). The Role of Research and Development in Economic Development of the Countries. Quarterly Roshd-e-Fanavari, 15, 35-40, (In Persian). Vasile, B., & Camelia, B. (2013). Drivers of Knowledge Economy in the EU S Developing Countries. Academica Brancusi Publisher, 2, 10-15. Vaziri, J. (1978). Economics of Education. by: M. Borhan, Tehran: Tehran Univercity Publishers, (In Persian). Raspe O., & Oort, F. V. (2011). The Knowledge Economy and Urban Economic Growth. Urban and Regional research center Utrecht. Accessed at: http://econ.geog.uu.nl/peeg/peeg.html. Samanta, D., & Roy, D. (2009). Good Governance and Employment Generation through NREGA: A Case Study of Gram Panchayat in West Bengal. 21st Skoch Summit on 'Infrastructure, Finance and Governance: Push for Growth. World Bank. (2017). World Development Indicators. Retrieved from http://www.worldbank.org/data/onlinedatabases.html. Zhu, Z., & Huang, F. (2012). The Effect of R&D Investment on Firms Financial Performance: Evidence from the Chinese Listed IT Firms. Modern Economy, 3, 915-919.